Wychowanie przez oglądanie – filmy i seriale na podstawie powieści Adama Bahdaja - pleograf.pl

Chociaż pisarski debiut Adama Bahdaja – jeszcze w czasie wojny – adresowany był do czytelnika dorosłego, już w latach powojennych, od lat 50., twórca ten poświęcił się niemal wyłącznie literaturze dla dzieci i młodzieży, równocześnie też doskonaląc swój warsztat jako autor słuchowisk, utworów na scenę, a także scenariuszy filmowych. Od 1969 roku rozpoczyna się bardzo owocna współpraca Bahdaja ze Stanisławem Jędryką, reżyserem i scenarzystą filmowym. Tak powstały cztery seriale telewizyjne i dwa filmy pełnometrażowe na podstawie powieści tego pierwszego. Pełna filmografia adaptacji utworów Bahdaja dla dzieci i młodzieży przedstawia się następująco:

Do przerwy 0:1, reż. S. Jędryka, scen. A. Bahdaj, 1969, Przedsiębiorstwo Realizacji Filmów „Zespoły Filmowe” – serial telewizyjny

Paragon gola!, reż. S. Jędryka, scen. A. Bahdaj, 1969, Przedsiębiorstwo Realizacji Filmów „Zespoły Filmowe” – wersja kinowa Do przerwy 0:1

Podróż za jeden uśmiech, reż. S. Jędryka, scen. A. Bahdaj, 1971, Zespół Filmowy Panorama − serial i film pod tym samym tytułem

Wakacje z duchami, reż. S. Jędryka, scen. A. Bahdaj, 1971, Zespół Filmowy Kraj – serial telewizyjny

Stawiam na Tolka Banana, reż. S. Jędryka, scen. A. Bahdaj, 1973, Zespół Filmowy Panorama − serial telewizyjny

W piątą stronę świata, reż. J. Dziedzina, scen. A. Bahdaj, 1990, Studio Filmowe Oko – serial oraz film na podstawie dwóch powieści: Telemach w dżinsach i Gdzie Twój dom, Telemachu?

Mały pingwin Pik-Pok, reż. T. Wilkosz, E. Ignaciuk, J. Kudrzycka, K. Brzozowski, K. Kulczycka, scen. T. Wilkosz, A. Lewkowska, 1989−1992, Se-ma-for – lalkowy serial animowany

Z tego prostego, chronologicznego zestawienia widać, że twórczość pisarska Bahdaja^[1], wzmocniona, zwielokrotniona poprzez jej ekranizacje, wywarła przemożny wpływ na pokolenia powojenne dzieci i młodzieży oraz utrzymywała się aż do lat 70., blednąc w latach 90. XX wieku. Jest to jeden z nielicznych przypadków tak długiego oddziaływania jednego autora w polskiej powojennej kulturze dla młodego odbiorcy, porównywalny z Akademią Pana Kleksa czy serialem Czterej pancerni i pies (na podstawie powieści pierwotnie do młodzieży nie skierowanej, ale jako serial chętnie do jej kultury zaanektowanej).

Twórczość i postawę Bahdaja można by zakwalifikować jednoznacznie jako reżimowe, ale po dokładniejszej analizie okazuje się to wysoce dyskusyjne. Jednoznacznie możemy ocenić dziś na przykład Halinę Rudnicką jako autorkę Chłopców ze Starówki^[2]. Z Bahdajem jest problem. Już współcześni mu odbiorcy – szczególnie dorośli − wyrażali na temat jego książek opinie, które rozpinały się pomiędzy zachwytem a wątpliwością.. Na przykład w anonimowym liście do redakcji „Tygodnika Powszechnego” zatroskany czytelnik pisze: Moje dzieci zaczytują się ostatnio Bahdajem. (…) Rzeczywiście: przygód pełno, akcja pełna napięcia, niespodzianki, kolorowa sceneria, soczysty żargon uczniowsko-uliczny. Ale coś mię [pisownia oryginalna – E.R.] korci. Nie odpowiada mi koncepcja młodocianych detektywów, którzy dla zabawy zaczynają zajmować się śledzeniem ludzi, podglądaniem, podsłuchiwaniem, tropieniem itd. (…) cała zabawa w detektywów wymaga jednej tylko sztuki opanowanej w stopniu wysokim, to znaczy kłamstwa^[3]. Sam Bahdaj miał świadomość, że wymyka się wymogom stawianym przez ówczesną władzę dla wzorcowej, wychowawczo oddziałującej literatury dla młodego czytelnika, że – innymi słowy − przysparza mnóstwa „kłopotów”.

„Kłopoty” z Bahdajem wynikały z tego, że – przeciwnie do niektórych zatroskanych o wartości dorosłych – dzieci zaczytywały się jego książkami. Umiejętnie łączył w nich aspekt zabawowy, ludyczny z aspektem wychowawczym i ideologicznym. Ale nigdy nie tworzył tekstów, w których traktował swego odbiorcę niepoważnie, nigdy nie brzmiała tam fałszywa nuta dydaktyzmu podanego wprost. Można oczywiście dyskutować, czy dziś mimo wznowień książki Bahdaja są czytane przez dzieci, na pewno wielu dorosłych z rozrzewnieniem wraca i do książek, i do filmów: Tak, jak Bahdaj nikt już nie pisze. Owszem, daleko mu do finezji Musierowicz czy dowcipu Niziurskiego, ale klimat, proszę państwa, klimat jego książek jest niepowtarzalny^[4].

Adaptacje filmowe i serialowe najważniejszych powieści Bahdaja dla dzieci i młodzieży^[5] jeszcze wzmocniły ten efekt, tym bardziej że były to produkcje, w których powstawaniu sam autor jako scenarzysta brał czynny udział. Zadanie ułatwił sobie niejako już na starcie, ponieważ – wedle słów jego syna, Marka – książki ojca były prawie jak gotowy scenariusz filmowy, pisane metodą „dialog-scena”, a ponadto z atrakcyjnymi, „filmowymi” postaciami^[6]. Dodatkowo adaptacje te są dość wierne książkowym pierwowzorom, na pewno zaś zarówno dzieło literackie, jak i filmowe przekazywały te same wartości i miały podobną wymowę^[7].

Przesłanie wychowawcze filmów i seriali duetu Jędryka-Bahdaj, a potem Dziedzina-Bahdaj, wywodzić można z konceptu dziecka, które jest jako mały człowiek czystą niezapisaną tablicą, tabula rasa. Takie spojrzenie przejął Bahdaj od Kornela Makuszyńskiego, którego książki były dla autora z Warszawy niedościgłym wzorem^[8]. Dziecko romantyczne jest dobre z natury, czyste i niewinne, to społeczeństwo i cywilizacja mają na nie zgubny wpływ. Dziecko takie, jako niezapisana tablica, jest podatne na wpływ, ale jeśli to będzie wpływ wzmacniający dobroć małego człowieka, wtedy w sposób samoczynny stanie się on dorosłym wartościowym człowiekiem.

Stąd też Bahdaj był niesamowicie czuły na warunki, w jakich przyszło wzrastać powojennemu pokoleniu dzieci. Scenografia filmów i seriali je oddaje. Przestrzeń ukazana w filmie Do przerwy 0:1 oraz serialu Paragon, gola! to przeorana niemiecką bombą kamienica „Gołębnik”, a także „księżycowy” krajobraz warszawskiej Woli zniszczonej wojną. Ta wojna niczym posępne fatum ciąży nad życiorysem chłopców z Górczewskiej. Ale nie tylko: w Stawiam na Tolka Banana podobne problemy dotyczą dzieci z Pragi czy Saskiej Kępy^[9]. Zniszczona przestrzeń odzwierciedla zniszczenia poczynione w tkance społecznej. Bohaterami omawianych obrazów są sieroty lub półsieroty, dzieci ulicy, dotknięte biedą, żyjące w rodzinie z problemem alkoholowym lub inną dysfunkcją, dzieci zbyt wcześnie dojrzałe, z brakami w edukacji lub tzw. trudna młodzież. W opowieściach serialowych i filmowych na plan pierwszy wysuwa się zatem ten motyw konieczności przywracania normalności po okresie wielkiego chaosu i zła, które dotknęło społeczeństwo polskie. Było to zbieżne z linią ówczesnej władzy, jako zwalczanie pewnego rozluźnienia powojennego dotyczącego dzieci i konkretyzowało się w postaci propagowania następujących postulatów wychowawczych:

− objęcie wszystkich młodych ludzi obowiązkiem szkolnym,

− silniejszego związania dzieci z rodziną,

− wytworzenia silnych więzi młodego człowieka z lokalną społecznością, stworzenia wspólnoty lokalnej, najczęściej w obrębie dzielnicy lub innej ograniczonej przestrzeni, czy wreszcie

− kształtowania patriotyzmu, miłości do ojczyzny, Polski, pobudzenia tożsamości narodowej.

Geniusz Bahdaja jako autora scenariuszy filmu i serialu dziecięcego wyraził się w tym, że powyższe postulaty, ze swej natury niezbyt pociągające dla dziecięcej widowni, potrafił ubrać w fascynujący świat ruchomych obrazów, dynamiczny, pełen zapierających dech w piersiach przygód, barwnych, charakterystycznych postaci, a także humoru sytuacyjnego i słownego. Być może pokolenia dzieci wychowanych na jego filmach nie były do końca świadome, że zostały wciągnięte w krąg oddziaływania wychowawczego poprzez film, mające wytworzyć nowego człowieka powojennej Polski.

Zagadnienie szkoły i edukacji najmłodszych dość często konkretyzuje się w obrazowaniu postaci dzieci, którym ze szkołą „nie po drodze”. Takie postaci to np. Cegiełka oraz Karioka ze Stawiam na Tolka Banana. Zresztą sam Tolek Banan, słynny na całą Polskę uciekinier, herszt bandy, także nie jest typem pilnego ucznia. Mało tego! W serialu Podróż za jeden uśmiech Duduś, który wydaje się uczniem wzorowym, to postać komediowa, z której można łatwo się śmiać − szczególnie w duecie z podziwianym przez widzów Poldkiem, tworzą kontrastową parę, w której to Poldek to ten bardziej zorientowany nie w szkolnych prawidłach, ale w realnym życiu. Pilny Duduś nie jest pokazany w szkolnej ławie, gdzie pewnie czułby się najlepiej. Z nieodłączną teczką i z głową pełną szkolnych formułek jest niejako przypadkiem wrzucony w wir życia, które nie jest tak poukładane i bezpieczne jak szkolna klasa.

Dzieci w filmach Bahdajowych nie przeżywają przygód w szkole, ale daleko poza nią (Wakacje z duchami, Podróż za jeden uśmiech, Stawiam na Tolka Banana). Pomimo tego wybrzmiewa wyraźnie postulat kształcenia w szkole elementarnej, szkole zawodowej lub kursach, które dadzą konkretną wiedzę lub zawód. We wspomnianej filmowej parze, finalnie Duduś i jego książkowa wiedza zostają nobilitowane, a Poldkowa zaradność okazuje się pozorna. To wtedy właśnie między chłopcami znika napięcie i konflikt − stają się przyjaciółmi. Takim happy endem twórcy filmu sugerują, że klucz tkwi w równowadze: pomiędzy szkolną i książkową wiedzą a znajomością prawdziwego świata.

Kolejnym wielkim tematem filmów i seriali na podstawie prozy Bahdaja jest podróż. Ten klasyczny wątek autor ujmował przewrotnie postulując objęcie dziecięcych i młodzieńczy peregrynacji ściślejszą kontrolą. Wynikiem bowiem powojennego rozluźnienia więzi społecznych, a także przejawem buntu młodzieży przeciwko powojennej rzeczywistości PRL, było podróżowanie: W latach pięćdziesiątych XX stulecia podróżowanie autostopem było dla buntującej się młodzieży, podobnie jak słuchanie jazzu, symbolem amerykańskiego stylu życia i marzeń o swobodzie. A ponieważ ówczesna władza nie podzielała tego typu działań, podróżowanie autostopem bez celu było niejednokrotnie uznawane za włóczęgostwo, za co groziło nawet aresztowanie^[10]. Stąd też dążono do sformalizowania i kontrolowania podróży autostopem, poprzez np. zakładanie tzw. książeczki autostopowicza – „podróż za jeden uśmiech” bez książeczki to zatem podróż nielegalna. Bahdaj jednak na swój sposób wykorzystał wątek podróży: z jednej strony nie unikając ukazywania nielegalnych autostopowiczów, outsiderów i „easy riderów”, niekontrolowanych dziecięcych wypraw, włóczęgostwa, giganta, ucieczek bliskich i dalekich, ale z drugiej strony wpisując potrzebę peregrynacji w szerszy kontekst dziecięcej psychologii rozwojowej. Ukazując potrzebę samostanowienia, szukania własnej tożsamości, sprawdzenia się, a także – ostatecznie – inicjacji w dorosłość. Bahdajowa podróż to zatem nie tylko wielka i niesamowita przygoda, nie tylko oś fabularna, ale też zwrócenie uwagiu na fakt, że dziecko nie ucieka, nie oddala się od domu, nie udaje się w podróż w bezmyślnym porywie buntu, ale zawsze w celu zdobycia wiedzy, doświadczenia. Ukuta i przywoływana przez Bahdaja metafora „piątej strony świata”, której poszukują młodzi podróżnicy, to horyzont moralny, do którego zmierza dorastający człowiek^[11]. Praktycznie w każdym z omawianych filmów i seriali znajdziemy bohaterów w ruchu – czy będzie to odkrywanie dość zamkniętej przestrzeni dzielnic miejskich (Do przerwy 0:1, Paragon, gola!), czy mniejszej miejscowości (Wakacje z duchami), czy wręcz terenu całej Polski (W piątą stronę świata, Podróż za jeden uśmiech). Postaci podróżników, takich jak Maciej Łańko, książkowy i ekranowy „Telemach”, Poldek i Duduś czy legendarny uciekinier Tolek Banan, wzbudzają sympatię widza, bo kierują się szlachetnymi pobudkami. Maciej w wyniku swej inicjacyjnej podróży w poszukiwaniu ojca biologicznego, znajduje ojca przybranego, Tolek uczy dzieci z bandy Karioki koleżeństwa, lojalności i przyjaźni (sam znany jest na cały kraj z pomocy emerytom), a Poldek mimo że nielegalnie przemierza Polskę od Warszawy aż na wybrzeże, ratuje życie tonącego w morzu dziecka – nie tylko odkupując swoje przewinienie, ale wręcz wpisując się w szerszy kontekst przeznaczenia czy próby. W ten oto sposób w omawianych tekstach kultury nobilitowana jest podróż jako droga młodego człowieka ku dorosłości, celem podróży nie będzie zatem konkretne miejsce na mapie, ale punkt na linii życia, kiedy to młody człowiek staje się dorosłym samodzielnym i wartościowym człowiekiem, wyposażonym we własny kompas moralny.

W tym też sensie wypełnia się paradoksalnie postulat ściślejszego związania młodego człowieka z rodziną, domem, strukturą społeczną. Wraca on z podróży jako ktoś inny – pozytywnie odmieniony. W najprostszym schemacie fabularnym ta prawidłowość pokazana jest nawet w serialu animowanym dla młodszych dzieci Mały pingwin Pik-Pok: pingwinek opuszcza swój dom rodzinny i udaje się w podróż w poszukiwaniu nowych doświadczeń i wiedzy, ale potem – tak wzbogacony − wraca.

Bycie użytecznym to kolejny bahdajowski temat. Dzięki ukazywaniu dziecięcych akcji detektywistycznych czy sportowych, młodzi widzowie mają podziwiać współpracę w ramach lokalnej społeczności oraz na jej rzecz. Oprócz działań kolektywnych ważne było ukazywanie i budowanie zaufania dzieci do dorosłych, stąd postaci sympatycznych dorosłych, pomocników dzieci. Szczególną uwagę zwrócić należy – w kontekście wizji nowego powojennego społeczeństwa – na pozytywne postaci pomocnych milicjantów (np. Wakacjach z duchami).

Nie mniej ważne było wreszcie kształtowanie w młodych widzach więzi społecznej wykraczającej poza własne podwórko czy dzielnicę – tożsamości narodowej. Temu celowi służyło głównie ukazywanie przygody związanej z podróżą po kraju, poznawaniem ojczystej przyrody, spotkaniem z ludźmi z dalekich zakątków Polski. Poznanie topografii ojczystego kraju, nazw odległych miast i miasteczek, regionów, a także spraw ich mieszkańców – za tym u Bahdaja kryje się budzenie miłości do własnej ojczyzny – patriotyzmu. Takie podróże odbywa Maciej – bohater W piątą stronę świata, a także Poldek i Duduś – tytułowi podróżnicy za jeden uśmiech.

Mimo pewnych zasmucających wątków dotyczących losu czy sytuacji życiowej poszczególnych bohaterów omawianych filmów i seriali, niepowtarzalny klimat filmów dla dzieci łączy się z niesamowitą dynamiką, ruchem, gwarem ulicy, optymizmem, powiewem wolności i radości Polaków po wojnie. Szczególnie dobrze oddaje to obrazowana na ekranie przestrzeń Warszawy – gdzie duma z odbudowywanej wspólnym wysiłkiem stolicy przeplata się z radością z odbudowywania zniszczonych traumą wojny więzi międzyludzkich.

Talent Bahdaja jako scenarzysty ujawnił się w przede wszystkim w konstrukcji bohatera – mimo ścisłych wymogów ideologicznych stawianych w powojennej Polsce twórcom, Nie bał się on przedstawiać różnej maści „sympatycznych urwisów” czy „wesołych bumelantów”, a nawet dzieci, które ukrywają się przed milicją i dlatego trzeba im pomóc (Tolek Banan).

1. Pierwsze wydania zekranizowanych powieści Bahdaja dla młodego odbiorcy: Do przerwy 0:1, 1957; Wakacje z duchami, 1962; Podróż za jeden uśmiech, 1964; Stawiam na Tolka Banana, 1967; Mały pingwin Pik-Pok, 1969; Telemach w dżinsach, 1976; Gdzie jest twój dom, Telemachu?, 1982. Wszystkie wydane w Naszej Księgarni, jedynie dylogia o Telemachu – w Krajowej Agencji Wydawniczej. ↑

2. H. Rudnicka, Chłopcy ze Starówki, il. J.M. Szancer, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1960. ↑

3. N.N., Lordowie i detektywi – list tygodnia, „Tygodnik Powszechny” 1964, nr 16. ↑

4. (jk), Kto pamięta Bahdaja?, „Gazeta Pomorska” 2003, nr 154. ↑

5. Nie zajmuję się tu adaptacją serialową Trzecia granica (reż. W. Solarz, L. Lorentowicz, Zespół Filmowy Iluzjon, 1975) jako opartej na cyklu powieściowym Bahdaja dotyczącym działalności kurierów tatrzańskich w czasie II wojny światowej o podwójnym adresie czytelniczym, a więc w sposób jednoznaczny niewłączonej do kultury dziecięco-młodzieżowej. ↑

6. Adam Bahdaj – sympatyczny urwis. Z Markiem Bahdajem rozmawia Ewelina Rąbkowska, „Guliwer. Czasopismo o książce dla dziecka” 2015, nr 1, s. 60. ↑

7. E. Kruszyńska, Między zabawą a dydaktyką. Literacka twórczość Adama Bahdaja dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2017, s. 391. ↑

8. Tamże, s. 162 i 336; J.J. Rousseau po raz pierwszy dał wyraz tej koncepcji w traktacie pedagogicznym pt. Emil, czyli o wychowaniu, wydanym w Genewie w 1762 r. ↑

9. Igor Piotrowski trafnie zauważa, że powojenne filmy dla młodego odbiorcy pokazują rozłam, pęknięcie, niczym ranę, przywołują albo dorosłych, którzy nie przeżyli, albo dzieci, które przeżyły, a ten kod widoczny jest także w obrazowanej przestrzeni Warszawy. Postapokaliptyczną przestrzeń stolicy ukazaną chociażby w Do przerwy 0:1 nazywa Piotrowski „Dzikim Zachodem”. Por. I. Piotrowski, Bolek i Lolek na „Dzikim Zachodzie”. Była warszawska dzielnica zachodnia w tekstach kultury dla dzieci i młodzieży okresu małej stabilizacji, „Dzieciństwo. Literatura i Kultura” 2021, nr 3, s. 100. ↑

10. E. Kruszyńska, Między zabawą…., dz. cyt., s. 243. ↑

11. Por. E. Rąbkowska, Dziecięcy uciekinierzy do „piątej strony świata” w prozie Adama Bahdaja dla dzieci i młodzieży, [w:] Geografia krain zmyślonych. Wokół kategorii miejsca i przestrzeni w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i fantastycznej, red. W. Kostecka, M. Skowera, SBP, Warszawa 2016, s. 197−212. ↑

---

Dr Ewelina Rąbkowska, kierownik Muzeum Książki Dziecięcej – działu specjalnego i czytelni naukowej Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy – Biblioteki Głównej Województwa Mazowieckiego. Członkini Pracowni Badań Literatury dla Dzieci i Młodzieży Uniwersytetu Warszawskiego. Członkini Polskiej Sekcji IBBY. Autorka wielu publikacji na temat literatury dla młodego odbiorcy.

Streszczenie:

Artykuł stanowi próbę analizy filmów i seriali będących adaptacjami prozy Adama Bahdaja dla młodego odbiorcy. Przedmiotem analizy jest siedem produkcji emitowanych na małym i dużym ekranie łącznie przez trzy powojenne dekady: od końca lat 60. do lat 90. XX wieku. W szczególności rozpatrywane jest wychowawcze, ideologiczne, a nawet propagandowe oddziaływanie tych tekstów kultury na młodego odbiorcę. Jak wykazała analiza, jest to oddziaływanie dość precyzyjnie skierowane na cztery ważne dla władz PRL-u postulaty dotyczące kształtowania młodego człowieka doby powojennej. 

Summary:

This article is an attempt to analyze films and series that are adaptations of Adam Bahdaj’s prose for a young audience. The subject of the analysis is seven productions broadcast on the small and the big screen in total for three post-war decades: from the late 1960s to the 1990s. In particular, the educational, ideological and even propaganda impact of these cultural texts on the young recipient is considered. As the analysis has shown, this influence is quite precisely directed at four postulates important for the authorities of the Polish People’s Republic regarding the shaping of young people in the post-war era.