Drogie Czytelniczki, drodzy Czytelnicy,
rok 2018 otwieramy w „Pleografie” numerem poświęconym problematyce ciała i seksualności w polskim kinie. Tematy związane z cielesnością w ostatnich latach znajdują się w ścisłym obszarze zainteresowania badań nad filmem i kulturą wizualną, również polskie filmoznawstwo coraz chętniej po nie sięga. Można na ten problem spojrzeć co najmniej z trzech perspektyw. Po pierwsze – pytając o status ciał bohaterek oraz bohaterów i analizując sposoby konstruowania postaci filmowych w wymiarze seksualnym, zmysłowym i afektywnym. Po drugie – badając materialność obrazu filmowego, zarówno analogowego, jak i cyfrowego, który można potraktować jako „ciało filmu”. I wreszcie po trzecie – pamiętając, że filmowe ciała to też ciała widzów, a zatem niezbędne jest uwzględnienie również ich zmysłowej kondycji oraz potraktowanie doświadczenia kinowego jako nie tylko intelektualnego i emocjonalnego, ale również somatycznego.
Badanie polskiego kina pod kątem pojawiających się w nim i wobec niego ciał każe również zadać pytania o przemiany historyczne i szersze konteksty społeczno-kulturowe. Filmowe ciała – zarówno bohaterek i bohaterów, jak i widzów – nie są bowiem nigdy ograniczone wyłącznie do rzeczywistości kinematograficznej, ale mogą być też potraktowane jako świadectwa procesów pozafilmowych. W tym numerze „Pleografu” proponujemy w związku z tym wieloaspektowy namysł nad ciałami polskiego kina. Autorki i autorzy kolejnych tekstów uruchamiają zróżnicowane perspektywy teoretyczne, analityczne i interpretacyjne, które pozwalają z jednej strony spojrzeć na historię polskiego filmu z uwzględnieniem aspektów cielesnych i zmysłowych, z drugiej – wychylić się w przyszłość, pytając o możliwe konsekwencje zastosowania do badań filmoznawczych nowych paradygmatów teoretycznych. Dzięki temu ciało i seksualność jawią się już nie tylko jako inspirujący i chętnie podejmowany przez twórców temat filmowy, ale też jako punkt wyjścia do refleksji o historycznej, aktualnej i przyszłej kondycji polskiego kina w ogóle.
Numer otwiera przekrojowy tekst Karola Jachymka poświęcony problematyce seksu i seksualności w polskim kinie okresu PRL. Począwszy od czasów stalinizmu, przez okres odwilży, lata 60. i 70., aż po ostatnią dekadę przed transformacją ustrojową autor analizuje sposoby ukazywania seksu przez polskich twórców, pytając o warunkujące je działania cenzury, ale też konteksty obyczajowe i kulturowe, odpowiadające za stopniowe redefiniowanie tematów tabu w polskim kinie.
Ten siłą rzeczy zwięzły przegląd historycznych strategii pokazywania seksu w polskich filmach PRL ciekawie uzupełnia tekst Aleksandra Kmaka, który sięgając między innymi po narzędzia zmysłowej teorii kina, analizuje sposoby konstruowania ciał męskich bohaterów trzech filmów Andrzeja Wajdy: Polowania na muchy, Brzeziny i Bez znieczulenia. Autor napisał również miejscami krytyczną recenzję ważnej książki Karola Jachymka Film – ciało – historia. Kino polskie lat sześćdziesiątych, dzięki czemu problematyczny status ciał polskiego kina okresu PRL został w tym numerze ujęty w formę polemicznego dwugłosu.
Zmysłowa teoria kina stała się także jedną z inspiracji dla Małgorzaty Jakubowskiej, która w swoim artykule wskazuje na mniej oczywiste źródła tego nowego paradygmatu teoretycznego i jednocześnie aplikuje go do analizy trzech filmów, w wyraźnie bardziej eksperymentalny sposób traktujących problem ciała i seksualności. Autorka przygląda się filmom Gumki i Obrzędy intymne Zbigniewa Libery oraz noweli z Niemoralnych opowieści Waleriana Borowczyka, by wydobyć z nich interesujące ją zagadnienie „kina jako skóry”, odnoszące się do materialnego i zmysłowego statusu obrazu filmowego.
Przegląd różnych strategii ukazywania ciała w polskim kinie fabularnym uzupełniają dwa artykuły. W pierwszym Wojciech Świdziński analizuje wybrane filmy Piotra Szulkina, dowodząc, że ciało ludzkie – często poddawane eksperymentom i doświadczające przemocy – jest jednym z kluczowych tematów i zarazem elementów poetyki kina autorskiego tego reżysera. W drugim tekście Martyna Mieszkowska poddaje analizie Kosmos Andrzeja Żuławskiego, skupiając się na konstrukcji filmowych ciał. Autorka, odwołując się do ustaleń między innymi Gianniego Vattimo i Johna D. Caputo, proponuje szersze filozoficzne interpretacje filmu Żuławskiego, pytając o kondycję i tożsamość jego bohaterów jako przedstawicieli późnej nowoczesności.
Cykl tekstów naukowych zamyka artykuł Hanny Margolis, w którym autorka problem filmowych ciał odnosi do kina animowanego, podkreślając, że ma on tutaj radykalnie inne zastosowanie i znaczenie. Rys historyczny poświęcony przemianom sposobów konstruowania ciał w polskiej animacji drugiej połowy XX wieku zamyka analiza najnowszych filmów, między innymi Cipki Renaty Gąsiorowskiej. Ważnym kontekstem i dopełnieniem artykułu Margolis może być wieloautorska monografia współczesnego polskiego kina animowanego Polska animacja w XXI wieku pod redakcją Małgorzaty Kozubek i Tadeusza Szczepańskiego – książkę tę w tym numerze „Pleografu” recenzuje Michał Bobrowski.
W ramach cyklu „Z warsztatu” proponujemy artykuł Michała Matuszewskiego, kuratora programu filmowego Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie, który opierając się na własnych doświadczeniach związanych z prowadzeniem kina, zastanawia się nad przemianami, jakie zaszły w stosunku do materii obrazu filmowego, do „ciała filmu”, w momencie przejścia z formatu analogowego na cyfrowy i stopniowego odchodzenia od używania taśmy filmowej.
W tym numerze publikujemy również wywiad z Anną Jadowską, który przeprowadziła Monika Talarczyk. Punktem wyjścia do rozmowy, która dotyczy między innymi kina kobiet i miejsca reżyserek we współczesnym polskim kinie, ale też statusu cielesnego i emocjonalnego filmowych bohaterek, jest wielokrotnie nagradzany film Dzikie róże.
Cielesny numer „Pleografu” zamyka recenzja Alicji Górskiej książki Dominika Wierskiego Sport w polskim kinie 1944–1989, poświęconej szczególnym aspektom ukazywania dynamicznych ciał w kinie okresu PRL, co stanowi interesujące uzupełnienie dla rozważań zawartych w przywołanych tu tekstach naukowych.
Zespół Redakcyjny
Seks w kinie polskim okresu PRL. Wprowadzenie
Karol Jachymek
Filmowe ciała, zmysły i obrazy. Trzej mężczyźni Wajdy
Aleksander Kmak
“Kino jako skóra” – polskie filmy i “nowy” paradygmat badań filmoznawczych
Małgorzata Jakubowska
Biegun cielesności w twórczości filmowej Piotra Szulkina
Wojciech Świdziński
Ciało rozproszone – obsesja fragmentów w kontekście hermeneutyki radykalnej. Filozoficzna analiza “Kosmosu” Andrzeja Żuławskiego
Martyna Mieszkowska
„Cipka” i inne (r)ewolucje. Problem konstruowania dyskursu ciała we współczesnym polskim autorskim filmie animowanym
Hanna Margolis
Z WARSZTATU: Z pamiętnika kiniarza, czyli jak przestałem się bać i pokochałem cyfrę
Michał Matuszewski
Nie jesteśmy bohaterami swoich historii. Z Anną Jadowską rozmawia Monika Talarczyk
Monika Talarczyk
RECENZJA: Niewidoczne ciała lat 60. – recenzja książki “Film – ciało – historia. Kino polskie lat sześćdziesiątych” Karola Jachymka
Aleksander Kmak
RECENZJA: Afirmacja wielokierunkowości – recenzja książki “Polska animacja w XXI wieku” pod red. Małgorzaty Kozubek i Tadeusza Szczepańskiego
Michał Bobrowski
RECENZJA: Propagowanie czy/i propaganda? – recenzja książki “Sport w polskim kinie 1944–1989” Dominika Wierskiego
Alicja Górska